Dân tộc Mường là một trong những cộng đồng người bản địa có lịch sử lâu đời tại Việt Nam, tập trung chủ yếu ở các tỉnh trung du và miền núi Bắc Bộ, đặc biệt là Hòa Bình (nay là Phú Thọ). Đây là nhóm dân tộc lớn thứ ba cả nước, nổi bật với văn hóa phong phú, ngôn ngữ riêng, tín ngưỡng đặc trưng và những truyền thống được lưu giữ qua nhiều thế hệ.
Không chỉ hiện diện trong các bản làng vùng cao, dân tộc Mường ngày nay còn xuất hiện trong đời sống đô thị với những thay đổi để hòa nhập cùng xã hội hiện đại. Tuy nhiên, bản sắc văn hóa vẫn được duy trì thông qua ngôn ngữ, trang phục, lễ hội và nhiều công trình văn hóa.
Tập quán sinh hoạt truyền thống của dân tộc Mường
Kiến trúc nhà sàn
Nhà sàn là biểu tượng rõ nét nhất trong đời sống truyền thống của người Mường. Những ngôi nhà thường được làm bằng gỗ, mái lợp lá cọ hoặc ngói âm dương, dựng trên nền đất cao hoặc sườn núi. Cấu trúc nhà có ba phần chính: nơi ở, nơi tiếp khách và khu vực bếp.
Không gian bếp thường được đặt ở trung tâm, là nơi cả gia đình quây quần bên nhau. Đây không chỉ là nơi nấu ăn mà còn là nơi giữ lửa – biểu tượng của sự ấm no và gắn kết. Nhà sàn Mường thể hiện sự hài hòa với thiên nhiên và là minh chứng sống động cho cách người Mường thích nghi với điều kiện địa lý vùng cao.
Trang phục truyền thống
Trang phục của dân tộc Mường có sự khác biệt rõ rệt giữa nam và nữ. Phụ nữ mặc váy dài, áo ngắn có hàng khuy phía trước, thắt lưng vải màu sắc và khăn đội đầu. Hoa văn thêu tay trên váy thường lấy cảm hứng từ thiên nhiên, phản ánh sự tinh tế và thẩm mỹ truyền thống. Nam giới mặc áo chàm, quần ống rộng và thường không sử dụng nhiều phụ kiện.
Dù cuộc sống hiện đại đã ảnh hưởng đến cách ăn mặc thường ngày, nhưng vào các dịp lễ hội hoặc sự kiện văn hóa, người Mường vẫn gìn giữ và sử dụng trang phục truyền thống như một phần không thể thiếu của bản sắc.
Văn hóa ẩm thực
Ẩm thực Mường nổi bật bởi sự mộc mạc và nguyên liệu tự nhiên. Các món ăn tiêu biểu gồm lợn mán nướng, cá suối hấp, măng đắng chấm chẳm chéo, cơm lam và rượu cần. Hương vị dân dã, cách chế biến đơn giản nhưng lại mang đến trải nghiệm ẩm thực khó quên.
Tại các sự kiện văn hóa cộng đồng hoặc điểm du lịch như Meddom Park, du khách có thể thưởng thức các món ăn truyền thống và hiểu thêm về phong tục mời rượu, đãi khách của người Mường.
Đời sống tinh thần và tín ngưỡng của dân tộc Mường
Lễ hội truyền thống
Người Mường có nhiều lễ hội gắn liền với chu kỳ mùa vụ và tín ngưỡng dân gian. Trong đó, lễ hội Khai Hạ diễn ra vào đầu xuân là sự kiện lớn nhất, nhằm cầu cho mùa màng bội thu, mưa thuận gió hòa. Phần hội có nhiều trò chơi dân gian như đánh mảng, kéo co, ném còn, bên cạnh các tiết mục biểu diễn cồng chiêng, múa xòe.
Ngoài ra, còn có các lễ hội như lễ mừng cơm mới, lễ cầu mưa, lễ rửa lá lúa… Những lễ hội này thể hiện mối quan hệ mật thiết giữa con người với thiên nhiên, phản ánh thế giới quan và nhân sinh quan của dân tộc Mường.
Tín ngưỡng và nghi lễ
Dân tộc Mường theo tín ngưỡng đa thần, tin vào sự hiện diện của linh hồn tổ tiên, thần núi, thần rừng, thần nước… Mỗi gia đình thường có bàn thờ tổ tiên đặt ở vị trí trang trọng nhất trong nhà sàn. Các nghi lễ vòng đời như cưới hỏi, tang lễ, lễ mừng thọ đều mang đậm yếu tố tâm linh, thể hiện sự tôn trọng với thế giới vô hình.
Các nghi lễ được tổ chức theo quy trình truyền thống, có sự góp mặt của thầy mo – người dẫn dắt về mặt tâm linh trong cộng đồng. Vai trò của thầy mo vẫn được gìn giữ ở nhiều vùng quê Mường cho đến ngày nay.
Sự tiếp biến văn hóa trong đời sống hiện đại
Giáo dục và ngôn ngữ
Người Mường hiện nay có trình độ dân trí ngày càng được nâng cao. Ngôn ngữ Mường vẫn được sử dụng trong giao tiếp hàng ngày ở nhiều bản làng, đồng thời xuất hiện trong các chương trình văn hóa, truyền thông và giáo dục địa phương. Việc dạy tiếng Mường trong trường học, phát thanh tiếng Mường trên đài địa phương giúp duy trì sự sống của ngôn ngữ mẹ đẻ trong bối cảnh hiện đại.
Vai trò trong phát triển du lịch và văn hóa
Văn hóa dân tộc Mường ngày càng đóng vai trò quan trọng trong phát triển du lịch cộng đồng. Nhiều làng văn hóa được đầu tư để đón khách trải nghiệm, như bản Lác (Mai Châu), bản Giang Mỗ (Hòa Bình), bản Mường Bi (Tân Lạc)… Tại các điểm này, du khách có thể ở nhà sàn, thưởng thức ẩm thực, tham gia lễ hội và tìm hiểu phong tục.
Một địa điểm tiêu biểu góp phần lan tỏa giá trị văn hóa dân tộc Mường là Meddom Park. Meddom Park không chỉ là điểm đến du lịch sinh thái mà còn là nơi lưu giữ, bảo tồn và giới thiệu di sản trí thức của hàng nghìn nhà khoa học Việt Nam. Bên cạnh đó, một số yếu tố văn hóa bản địa như kiến trúc nhà sàn, ẩm thực vùng cao cũng được lồng ghép trong không gian trải nghiệm, mang đến nét gần gũi với văn hóa địa phương.
Sự thay đổi trong sinh hoạt đời sống
Trong đời sống hiện đại, người Mường ngày nay đã tiếp cận với công nghệ, dịch vụ và lối sống đô thị. Tuy nhiên, những giá trị truyền thống như tôn trọng người già, giữ gìn phong tục, ngôn ngữ, âm nhạc dân gian và lễ hội vẫn được duy trì song song.
Nhiều người Mường thành đạt trong lĩnh vực giáo dục, y tế, quản lý nhà nước, nhưng vẫn hướng về quê hương, đóng góp vào các hoạt động gìn giữ di sản văn hóa dân tộc.
Kết luận
Dân tộc Mường là cộng đồng có nền văn hóa đậm đà bản sắc, từ kiến trúc nhà sàn, phong tục tập quán đến đời sống tâm linh và nghệ thuật dân gian. Trong quá trình hội nhập và phát triển, người Mường vẫn giữ được những giá trị cốt lõi, đồng thời thích nghi linh hoạt với đời sống hiện đại.
Sự hiện diện của văn hóa Mường trong các không gian như Meddom Park không chỉ là minh chứng cho tính bền vững của di sản mà còn mở ra cơ hội để thế hệ trẻ và du khách gần xa tiếp cận, thấu hiểu và trân trọng hơn bản sắc dân tộc Việt Nam. Nếu có dịp đến với Hòa Bình hay những vùng đất có người Mường sinh sống, hãy dành thời gian khám phá để cảm nhận rõ hơn nét đẹp của một dân tộc giàu truyền thống, đầy sức sống và luôn gìn giữ cội nguồn.
