Trong kho tàng văn hóa dân gian các dân tộc Việt Nam, kiến trúc truyền thống luôn phản ánh rõ bản sắc, tín ngưỡng và điều kiện sống của từng cộng đồng. Với người Mường – một trong những tộc người có lịch sử lâu đời tại miền núi phía Bắc, nhà sàn Mường không chỉ là nơi cư ngụ mà còn là biểu tượng văn hóa mang tính truyền đời.
Nhà sàn Mường thường xuất hiện nhiều tại Thanh Hóa, Phú Thọ, và một số vùng trung du Bắc Bộ. Trải qua nhiều thế hệ, hình thức nhà ở này vẫn giữ được nét cổ kính, nguyên bản trong kết cấu và vật liệu. Bài viết dưới đây sẽ đưa bạn đến gần hơn với nghệ thuật xây dựng nhà sàn Mường – công trình mang trong mình tinh thần của núi rừng và cộng đồng dân tộc.
Nguồn gốc và vai trò của nhà sàn Mường trong đời sống
Tín ngưỡng và biểu tượng văn hóa
Nhà sàn Mường là nơi sinh sống, là không gian tổ chức lễ cúng, lễ hội và sinh hoạt cộng đồng của cả gia đình nhiều thế hệ. Ngôi nhà phản ánh vai trò của chủ hộ trong dòng họ, thể hiện sự gắn bó giữa con người với thiên nhiên, trời đất, tổ tiên và các thế lực siêu nhiên.
Theo quan niệm người Mường, việc dựng nhà không đơn thuần là xây chỗ ở, mà là sự khởi đầu quan trọng trong đời người. Từ việc chọn ngày, chọn đất, đến dựng cột, lợp mái đều phải tuân theo nghi thức chặt chẽ.
Sự thích nghi với điều kiện địa lý
Người Mường sống ở vùng đồi núi, nhiều sườn dốc và độ ẩm cao. Việc dựng nhà trên sàn giúp cách nhiệt, chống ẩm, chống lũ và bảo vệ con người khỏi côn trùng, thú dữ. Không gian bên dưới còn được tận dụng làm nơi nuôi gia súc, để nông cụ hoặc làm chỗ nghỉ trong mùa hè.
Đặc điểm kiến trúc nổi bật của nhà sàn Mường
Vật liệu xây dựng hoàn toàn từ tự nhiên
Nhà sàn Mường sử dụng các vật liệu như gỗ lim, gỗ mít, tre, nứa, lá cọ – tất cả đều lấy từ rừng gần nơi sinh sống. Gỗ được xử lý khéo léo, chống mối mọt, có thể tồn tại hàng chục năm mà vẫn giữ độ chắc chắn.
Mái nhà thường lợp bằng lá cọ dày, giúp mát vào mùa hè, ấm vào mùa đông. Sàn gác bằng tre hoặc gỗ, cách mặt đất khoảng 1,5 đến 2 mét.
Kết cấu nhà chắc chắn, cân đối
Một ngôi nhà sàn truyền thống của người Mường thường có từ 4 đến 7 gian, chiều dài phổ biến khoảng 15 đến 25 mét. Hệ thống cột gỗ là trục chính chống đỡ toàn bộ ngôi nhà. Có thể có từ 16 đến 24 cột, chia đều thành hai hàng dọc, mỗi hàng 8 đến 12 cột.
Các cột chính không chôn xuống đất mà được đặt lên các hòn đá tảng lớn để tránh ẩm và mối mọt. Mộng gỗ được chạm khắc chính xác, ghép nối thủ công không cần đinh sắt.
Không gian sinh hoạt phân chia hợp lý
Bên trong nhà chia thành các khu: gian giữa là nơi tiếp khách, thờ cúng tổ tiên; hai gian bên là chỗ ngủ, sinh hoạt của gia đình. Phía đầu hồi thường là khu bếp với ống khói đơn sơ nhưng hiệu quả trong thoát khí.
Cầu thang nhà sàn thường là một khúc gỗ lớn đẽo bậc, dựng nghiêng ở đầu hồi hoặc mặt chính. Số bậc thường là số lẻ, phù hợp với quan niệm phong thủy của người Mường.
Nhà sàn Mường – biểu tượng gắn liền với đời sống và lễ hội
Không gian tổ chức lễ hội, tín ngưỡng
Nhà sàn là nơi diễn ra các nghi lễ quan trọng như lễ dựng nhà mới, lễ cúng tổ tiên, lễ hội mừng lúa mới, lễ cưới. Đặc biệt, các nghi thức này đều được tổ chức ngay trong lòng nhà, phản ánh sự linh thiêng của không gian sống.
Khi người Mường tổ chức hát ví, hát đúm hay diễn tấu cồng chiêng, nhà sàn chính là sân khấu truyền thống, gắn kết cộng đồng từ đời này sang đời khác.
Giá trị thẩm mỹ và biểu tượng cộng đồng
Bên cạnh giá trị sử dụng, nhà sàn Mường còn là công trình thể hiện trình độ kỹ thuật thủ công, tay nghề mộc truyền thống và óc thẩm mỹ của người dân tộc. Họ không chỉ dựng nhà để ở mà còn gửi gắm trong đó sự biết ơn với đất, rừng, trời và tổ tiên.
Nhiều ngôi nhà còn lưu giữ họa tiết chạm khắc trên kèo, xà, đầu cột mô phỏng cây cối, muông thú, biểu tượng tín ngưỡng như mặt trời, hoa văn hình học, thể hiện đời sống tâm linh phong phú.
Nhà sàn Mường trong bảo tồn và phát triển du lịch hiện nay
Giá trị văn hóa được bảo tồn
Trước sự phát triển nhanh chóng của đô thị hóa và nhà ở hiện đại, không ít ngôi nhà sàn Mường đã mai một. Tuy nhiên, nhiều cộng đồng đã nhận thức rõ vai trò của nhà sàn trong việc giữ gìn bản sắc dân tộc. Tại các bản làng vùng Hòa Bình (nay là Phú Thọ) như Lác, Pom Coọng, Chiềng Châu, các gia đình vẫn gìn giữ, bảo tồn nguyên mẫu nhà sàn truyền thống.
Ngoài ra, chính quyền địa phương và các tổ chức văn hóa cũng có nhiều chính sách hỗ trợ phục dựng, gìn giữ di sản kiến trúc này.
Phát triển du lịch cộng đồng
Nhà sàn Mường ngày nay còn trở thành điểm nhấn trong du lịch cộng đồng. Du khách có thể trải nghiệm ngủ nhà sàn, ăn cơm lam, xem múa xòe, nghe cồng chiêng, từ đó hiểu sâu hơn về văn hóa bản địa.
Tại các điểm du lịch như Meddom Park, những hình ảnh, hiện vật và tư liệu về nhà sàn Mường cũng được giới thiệu như một phần của không gian văn hóa dân tộc thiểu số. Điều này giúp truyền tải giá trị truyền thống đến với công chúng trong và ngoài nước.
Một số lưu ý khi tham quan nhà sàn Mường
Nếu bạn có dịp du lịch đến các vùng Thanh Hóa, Phú Thọ, hãy thử một lần bước chân vào nhà sàn Mường truyền thống để cảm nhận vẻ đẹp mộc mạc nhưng đầy tinh tế của kiến trúc này
Tôn trọng không gian thờ cúng, không tự ý bước vào khu vực gian giữa nếu không có sự cho phép của chủ nhà
Không làm ồn hoặc làm hư hại các cấu trúc gỗ, đồ vật truyền thống trong nhà
Giao lưu với người bản địa là cách tốt nhất để hiểu sâu hơn về văn hóa đằng sau từng cột gỗ, mỗi viên đá kê nhà
Kết luận
Nhà sàn Mường không chỉ là chốn an cư mà còn là biểu tượng gắn liền với lịch sử, tín ngưỡng và văn hóa cộng đồng người Mường. Nghệ thuật xây dựng khéo léo, khả năng thích ứng với điều kiện tự nhiên và vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần đã làm nên giá trị bền vững cho loại hình kiến trúc truyền thống này. Trong xu hướng bảo tồn và phát triển du lịch văn hóa, nhà sàn Mường là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa con người với thiên nhiên và di sản tổ tiên để lại. Những nơi như Meddom Park chính là địa điểm lý tưởng để gìn giữ và lan tỏa giá trị văn hóa quý báu ấy đến các thế hệ sau
